Alim Hüseynov,

AJB-nin üzvü, Lənkəran

***

Ekran-efir xidməti təminatçıları arasında bir çox kəmsavad, tənbəl və özündənrazı aparıcılar var.

Bir qayda olaraq onlar ekran arxasında oturanlara xitabən "hörmətli tamaşaçılarımız" və ya "dəyərli izləyicilərimiz" ifadələrini işlədirlər ki, bu da məna-semantik cəhətdən yanlışdır.

Əvvəla, bu müraciət forması xitab yox, xitab kimi təqdim olunan, əslində isə 1-ci şəxsin cəminin mənsubiyyət şəkilçisini qəbul etmiş üçüncü dərəcəli təyini söz birləşməsidir. Bütövlükdə bir cümlə üzvü olan belə birləşmələr sahib şəxslə mənsub əşya arasında sintaktik münasibəti əks etdirir. Yəni, təxminən belə interpretasiya olunur: hörmətli tamaşaçılar (yaxud dəyərli izləyicilər), siz bizimsiniz, bizə məxsussunuz, bizim əşyamızsınız (qrammatikada canlı varlıqlar da əşya sayılır – A.H.). Bu isə insanlara hörmətsizlikdir. İkinci tərəfdən, ritorika və səlis danışıq tələffüzdə çox vaxt aparan, yazıda çox yer tutan sözlərin və ya ifadələrin istifadəsindən qaçmağı tələb etdiyi halda, –ımız mənsubiyyət şəkilçilərindən bu qədər gen-bol istifadə etməyə dəyərmi?

Ona görə "hörmətli tamaşaçılarımız" və ya "dəyərli izləyicilərimiz" xitabı -ımız, -imiz mənsubiyyət şəkilçilərsiz, yəni düzgün müraciət formasında səslənməlidir. Təəssüf ki, bu iradı aparıcılara heç kim tutmur.

Dilçilər yaxşı bilir ki, modal sözlər danışanın ifadə etdiyi fikrə münasibətini bildirən sözlərə deyilir. Bu baxımdan modal sözlərin bir neçə məna növü var ki, onlardan biri də fikrin mənbəyini bildirən məncə, zənnimcə, fikrimizcə, mənə elə gəlir ki və s. kimi həm sadə, həm də tərkibi sözlərdir. Belə sözlərdən biri də "belə deyək" modal söz birləşməsidir. Son vaxtlar bu ifadə həm aparıcılar, həm də qonaqlar tərəfindən efirdə çıxış zamanı yerli-yersiz, sürəkli istifadə olunur. İnformasiyanı qəbul və emal edən telekanal həm də təsirli təbliğat və təşviqat vasitəsi olduğunu nəzərə alsaq, dildən bu cür istifadənin yeni nəsillərin danışıq tərzinə necə mənfi təsir göstərə biləcəyini təsəvvür etmək çətin deyil.

Zəhlətökən reklamların birində "xəyal" mücərrəd ismini cəmdə tələffüz edən xanım, görünür, rusdilli olduğundan həmin sözün tərkibindəki "ə" saitini "a" kimi, qoşa "l" samitini isə tək bir "l" səsi kimi tələffüz edir və nəticədə "xəyallar" sözü dönüb olur "xayalar". Bu iyrənc reklam artıq illər ərzində demək olar ki, hər gün təkrar-təkrar ekranlardan evlərimizə yayılır. Dilin təmizliyini, saflığını qoruyub saxlamağın vacibliyindən danışan dövlət başçısının bu çıxışından sonra gözləmək olardı ki, bu iyrənc reklam yığışdırılacaq, amma belə olmadı.

Seriallar

Son illər teleməkanı sürətlə zəbt etmiş seriallar bir qayda olaraq acı bağırsaq kimi uzanan və sonu görünməyən, darıxdırıcı, zəhlətökən, maraqsız, məqsədsiz, ailə-məişət səviyyəsindən kənara çıxmayan, konkret süjet xətti və kulminasiyası olmayan, meşşan və tüfeyli burjuaziya həyatını əks etdirən növbətçi ekran əsərləridir. Belə serialları maliyyələşdirən ayrı-ayrı şirkətlər öz məhsulunu reklam etdirmək naminə ləhcə və şivə danışıqlarını xəlqilik kimi tamaşaçılara sırıyır, əyalət adamının diqqətini özünə cəlb etməyə çalışır və elə əyalət təfəkkürü ilə də sənətə qoyulan tələblərə sözün əsl mənasında tüpürürlər.

Rep və meyxana

Müasir Azərbaycan tamaşaçısının bədii-estetik zövqünü korlayan məqamlardan biri də Qərbi Avropanın, yaxud da Amerikanın həyat tərzinə xas olan replərin, qismən də meyxanaların təbliği ilə bağlıdır. Hələ ötən əsrin 90-cı illərindən başlayaraq hərcayı, avara, naşı, ucuz, narkotiki və əxlaqsızlığı təbliğ edən replər yaranmışdır ki, bu da bir çox gənclərin tərbiyəsinə və psixologiyasına zərərli təsir göstərmişdir. Meyxanalara gəldikdə isə, özlüyündə təhlükəli və zərərli olmayan, lakin az qala unudulmaqda olan bu janra son illər yeni nəfəs verilmiş və bir çox təqdirəlayiq meyxana nümunələri yaradılmışdır. Heç şübhəsiz, folklorun bu növü bəzi türkdilli xalqların tarixi mədəniyyəti üçün xarakterik olan aşıq yaradıcılığı və poeziya məclislərindən miras qalmış, bədahətən söylənən qoşmalara alternativ şer forması kimi formalaşmışdır. Ancaq təəssüflər olsun ki, bu müsbət meyllə yanaşı, bayağı, zərərli meyxanalar da vardır. Bu cür meyxanalar televiziya ekranlarına yol tapa bilməsə də, səsyazma studiyaları tərəfindən Mp3 formatında biabırçı şəkildə yayılır və təbliğ olunur. Bu sahədə demək olar ki, heç bir nəzarət yoxdur.

ıyla, yoxsa ilə?

Bəzi aparıcı və ya diktorlar ekran arxasından mətni oxuyarkən nitq prosesində yersiz həyəcanlı vurğulara, yanlış intonasiyalara, nidalara yol verirlər. Bəs hanı sizin bədii şuranız? Yoxdur o, cənablar! Nə qədər ki, Teleradio Şurasının heç bir səlahiyyəti yoxdur, o da olmayacaq.

Birgəlik, vasitə bildirən "ilə" qoşması saitlə bitən sözlərə qoşulduqda ayrı tələffüz olunur. Bəzi aparıcılar (məsələn, biri Turan İbrahimov) bunu bilmir və ya bilmək istəmir. Bu aparıcılar "ilə" qoşmasını qoşulduğu sözlə bitişik tələffüz edir və nəticədə azərbaycan dilinə yad fonetik hadisə meydana çıxır. Məsələn, "olması ilə", "mükafatı ilə" sözlərini onlar "olmasıyla", "mükafatıyla" şəklində tələffüz edirlər. Doğrudur, məişət üslubunda "ilə" qoşmasının özündən əvvəlki sözlə bitişik tələffüzünə rast gəlinir. Ancaq bu aparıcıların etdiyi kimi yox, fərqli şəkildə baş verir: bu halda "ilə" qoşması ilə onun qoşulduğu söz arasında "y" bitişdirici samiti və son hecanın ahəngindən asılı olaraq –nan2 iki variantlı şəkilçisi əlavə olunur. Məsələn, "almasıyla" yox, "almasıynan".

Yeri gəlmişkən, "ilə" qoşmasının yanlış tələffüzünü mən ölkənin birinci xanımı M. Əliyevanın, həmçinin İlham Əliyevin "bütün" sözünü "pütün" şəklində tələffüzünə irad tutan Qənimət Zahidin özünün də nitqində müşahidə etmişəm. Amma birinci xanımın bu sayaq tələffüzündən sonra, – bunun da ilkin və əsas səbəbi rusdilli orta və ali məktəb təhsili ola bilər, – bir çox teleaparıcıların nitqində eyni tələffüz halları artmışdır. Bu isə o deməkdir ki, birinci xanım belə tələffüz edirsə, deməli mən də edə bilərəm və burda qəbahət yoxdur. Beləliklə, aparıcılar ya özlərini birinci xanıma oxşadır, ya da onun kimi rusdilli məktəblərdə təhsil almış olmaları səbəbindən düzgün orfoepiya qaydalarını bilmirlər.

Canavarla çaqqalın dostluğu

Bir xanım aparıcı ki, təbəəsi olduğu ölkənin adını belə düzgün tələffüz eləmir (yəni, Azərbaycan sözünün vurğusunu axırdan ikinci hecanın üzərində qoyur), hansı dil saflığından danışmaq olar?

İkinci əri Osmanlı türküdür deyə, o, bunun fərqinə varmamalıdır?

Ər demişkən, öz birinci azərbaycanlı həyat yoldaşından nə səbəbə ayrıldığı məlum olmayan bu xanım indi başqalarına həyat və mənəviyyat dərsi keçir, necə deyərlər, özünə umac uma bilməyib, başqalarına əriştə kəsir. Bu arada o, öz biznesini də unutmur: bir də görürsən qəfildən hansısa kolbasa və ya tampon studiyada əyləşənlərin göz yaşları arasından bizə boylanır. Artıq üçüncü telekanalı dəyişən və hər dəfə ölmüş eşşəyinin qızıldan başıymış kimi aparıcısı olduğu verilişi qoltuğuna vurub yeni kanala daşıyan, səsi az qala studiyanı başına götürən bu xanım tez-tez "bizə milyonlarla tamaşaçı baxır" kimi saxta bəyanatlarla reytinqini qaldırmağa çalışır. Halbuki, həmin vaxt verilişə baxanların say diapazonu 50-60 min arasında dəyişir. Müasir Wi-Fi və internet-televiziya əsrində informasiya mənbələri, baş qatılası əyləncə vasitələri, ən başlıcası isə insanların öz problemləri o qədər çoxdur ki, belə verilişlərə baxa-baxa dəsmal götürüb ağlamaq üçün sinov gedənlərin sayı heç onlarla da yox, bəlkə barmaqhesabı ola bilər. Digər tərəfdən, insanların kədərinə, acı tale hekayələrinə qazanc vasitəsi kimi baxmaq ən azı şərəfsizlikdir.

Ailə faciələrinin əksəriyyəti sosial problemlərdən qaynaqlanır. Məsələn, ata ilə 20 yaşlı oğlunun hansısa tikinti şirkəti tərəfindən qazılmış bir kanala düşən quzunu xilas etmək üçün suya atılarkən özləri də bataraq boğulmasından dəhşətli ailə faciəsi ola bilərmi? Əgər siz bu faktdan danışsaydınız və araşdırma aparsaydınız ki, orada mühafizə sipəri qoymalı olan tikinti şirkətinin işçiləri niyə məsuliyyətə cəlb olunmayıb və o işi aparan müstəntiq bu faciədə niyə cinayət tərkibi tapmayıb, bax onda mən sizə kişi oğlu kişi və ya kişi qızı kişi deyərdim. Amma yox. Siz yəqin ki, bu hünərin sahibi deyilsiniz. Çünki siz – zaurlar, xoşqədəmlər, nə bilim daha kimlər, kimlər ... – namuslu sahibkarın yox, dövlət xəzinəsinə daraşmış darğaların, oliqarxiya siçovullarının cibişdanından asılı olan lümpenlərsiniz. Sizin simanızda mən düşüncə tərzi əyalət təfəkküründən uzağa getməyən plebeylərlə patrisilərin, yaxud canavarla çaqqalın dostluğunu görürəm.

Mia.az