Xammal yönümlü iqtisadiyyat ölkələri əsarətə aparan yoldur - Professor yazır
04-02-2025 [14:10]
Saleh MƏMMƏDOV,
Professor, sabiq Maliyyə naziri
***
Mənim tədqiqatlarım insan resursları ilə təbii resurslar arasında tərs mütənasib asılılıq qanunauyğunluğu aşkar etməyə və süni intellect vasitəsilə məlumat bazasının riyazi modellərlə təhlili bun tam isbat etməyə imkan verdi. Təbii resurslardan istifadə gücləndikcə insan resurslarının toplu gücü zəifləyir.
Təbii resurs olmayanda insan təbiətdən aldığı müqavimətə qarşı bilik potensialını məcburən gücləndirməlidir.
Azərbaycanda bu qanunauyğunluq müstəqillik illərində tam şəkildə özünü büruzə verdi və bu meyl günü-gündən gərginləşir. Hətta ölkə ciddi riskli zonaya daxil olmuşdur. Sovet dövründə respublikanın ixracatının 32-55%-ni xammal təşkil edirdisə (risk zonasından aşağı), indi bu rəqəm 90%-dən çoxdur. Bu ixrac xammalı ilə bir problem baş verərsə, ölkə cəmi 10% valyuta qazancının ümidinə qala bilər, idxalın cəmi üçdə birini maliyyələşdirə bilər. Müasir insan gücünün əsas komponentini təşkil edən elm və texnologiya isə acınacaqlı vəziyyətdədir. Sovet dövrünə nisbətən elmi-texnoloji inkiıaf potensialı bir neçə dəfə azalıb, iqtisadiyyata təsir səviyyəsi sıfırlanıb. 1990-cı ildə elmi-texnoloji inkişafın əsasını təşkil edən patentlərin sayı 1500-də yuxarı idi, indi ildə 100-ə çatmır.
Dünya Bankının "Adjusted Net Savings" məlumat bazasına əsasən 2023-ci il üçün ÜDM-də təbii sərvət rentasının payına görə ilk 20 ölkə cədvəli (Məlumatlar ölkələrin ən son mövcud məlumatlarına uyğundur, bəzi ölkələr üzrə 2021-ci il rəqəmləri ola bilər):
Sıra Ölkə Təbii Sərvət rentasının ÜDM-də Payı (%)
1 İraq ~45.3%
2 Ekvatorial Qvineya ~37.9%
3 Küveyt ~37.2%
4 Türkmənistan ~32.4%
5 Liviya ~31.3%
6 Azərbaycan ~29.9%
7 Konqo Respublikası ~29.7%
8 Anqola ~28.9%
9 Qabon ~27.4%
10 Səudiyyə Ərəbistanı ~25.6%
11 Əlcəzair ~21.6%
12 Nigeriya ~18.5%
13 Venezuela ~16.8%
14 Oman ~16.5%
15 Rusiya ~15.8%
16 Qazaxıstan ~14.9%
17 Norveç ~14.2%
18 Qayana ~13.9%
19 Monqolustan ~13.5%
20 Surinam ~12.7%
Əsas Qeydlər:
• Təbii sərvət rentası (kirələri) neft, qaz, kömür, mineral və meşə resurslarını əhatə edir.
• İraq, Ekvatorial Gvineya, Küveyt, Türkmənistan, Azərbaycan kimi neftdən asılı iqtisadiyyatlar siyahının üstündədir.Əksəriyyəti müsəlman ölkələrididir.
• Qayana kimi yeni resurs istehsalçıları dənizdə neft kəşfləri səbəbilə sürətli artım göstərir.
• Kanada, Norveç, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri kimi ölkələrdə təbii resurslar rentası yüksək olsa da, iqtisadiyyatın diversifikasiyası hesabına i optimal balansa nail olmuşdular. Ərəb Əmirliklərində bir neçə on illiklər əvvəl ixracda neftin payı 98%-ə çatırdısa (Azərbaycanda hazırda 90%-dən çoxdur), indi 30%-dən aşağı düşmüşdür, yəni BVF-nun maksimum riskli həddən də aşağıdır.
MİA.AZ
SON XƏBƏRLƏR
İlham Əliyev onlara müraciət edib - MƏTN
"Biz öz təcrübələrimizi onlara aşılamalıyıq" - İnam Kərimov gənc hakimlər nəslinin formalaşdırılmasının önəmini qabardıb
Prezident İlham Əliyev Misirdə işgüzar səfərdə - FOTOLAR
Beynəlxalq Hakimlər Assosiasiyası üzvləri Bakıya toplandı - Azərbaycanın güc qurumlarının rəhbərləri təlimdə + FOTOLAR
TALİBAN PAKİSTANA HÜCUM EDİB: əks zərbələrlə Əfqanistan qüvvələrinə ağır zərbə vurulub - İslamabaddan ard-arda xəbərdarlıqlar
APA TV ilə "Şərurlu İsfəndiyar" arasında qalmaqal: gizli çəkiliş, reklam, şantaj və... - Şok VİDEO
Sabah yağış yağacaq
Prezident İlham Əliyev İspaniya Kralına məktub göndərib - MƏTN
Xarici İşlər Nazirliyi Qətərə başsağlığı verib
Azərbaycan Misirdə keçiriləcək “Sülh Sammiti”nə dəvət olunub - Donald Tramp da gəlir
Türkiyədə zəlzələ olub - 4,1 bal gücündə
DÇ-2026: Türkiyə -Bolqarıstan oyununda 7 qol var (Yenilənib)
Bu gün sizi nə gözləyir? - BÜRCLƏR
Başdaşındakı təbəssüm: Səbuhinin qəlibsiz 55 ili
KTN-də broyler sahibləri ilə görüş olub - Sahibkarlar gömrük, FHN və icra başçılarından şikayətləniblər - ÇIXIŞLAR (FOTO)
Kərim Vəliyev Türkiyədə - General Yaşar Gülərlə birlikdə təlimi izləyib (VİDEO, Yenilənib)
Azərbaycan, Qazaxıstan, Tacikistan, Qırğızıstan və Özbəkistan komandoları birgə təlimə hazırlaşır - AÇIQLAMA
İcra başçısının keçmiş müavini həbsdə qaldı - Hakim "yox" dedi
Elvin Bədəlov Mbappeyə nə deyib? - "Dedim ki, ağrıyırsansa, əvəzetmə istə, sən də rahat ol, biz də" - VİDEO
Hacı Şahin Həsənlinin qızının toyu olub - VİDEO
Ceyhun Bayramov pakistanlı həmkarı ilə telefonla danışıb
Rayonlarda yağış yağacaq - Sabahın hava proqnozu
Narkotiki evakuatorla daşımaq istəyənlər saxlanılıb - FOTO
İlham Əliyev Sevil Əliyevanı təltif etdi - SƏRƏNCAM
"Premium Clinic"də əməliyyat olunan qadın ölüb
General-mayor Rasim Əliyev vəfat edib - Qəfildən
Azərbaycan nefti 3 dollara yaxın ucuzlaşdı - 66 dollara endi
Bakıda palçıq vulkanı püskürüb
Müğənnilər Afət Fərmanqızı ilə Vəfa Şərifova arasında qalmaqal: "Cavab verəcək" - VİDEO
Rusiyada güclü zəlzələ baş verib
AFFA ona 3 milyon 700 min manat təzminat ödəyib
"Bu, mənim üçün çox vacib idi" - Ayxan Abbasov
DÇ-2026: millimiz Fransa yığmasına uduzdu (Yenilənib)
Bu gün sizi nə gözləyir? - BÜRCLƏR
Salyanda iki azyaşlı uşaq atasını maşın vuraraq öldürüb
ABŞ-da hərbi zavodda partlayış: çoxlu sayda ölü, yaralı və itkin düşənlər var (FOTO)
Türkiyənin milli kamikadze dronu: KarguFPV zirehdeşici döyüş başlığı ilə hədəfi belə vurdu - VİDEO
Prezident İlham Əliyevdən paylaşım - VİDEO
İsrail hərbçiləri İordan çayının qərb sahilində əməliyyat keçirib - 38 yaralı və həbslər var
Dursun Özbek: "Bu, İkardinin son ilidir, o..."
BMT-nin təşkilatı: "İsrail Qəzzaya hələ də hücuma davam edir"