Klassiklər haqqında yazmaq çətindi, xüsusən də Avropa klassikləri haqqında. Bu, özünü sığortalamaq deyil, həqiqətən belədi. Axı sən, üçüncü ölkənin yazarı, yüksəklikdə öz yerini tutmuş dahi haqqında nə yaza bilərsən ki, adamlar maraqla oxusun?! Bunda Roma papasından daha artıq katolik kimi görünmək qorxusu var. Görməmiş, ədabaz, hoqqabaz kimi görünə bilərsən. Yazdıqların adamlara maraqsız gələ bilər. Bir çoxları yazını oxumadan düşünəcək ki, hardansa oğurluq etmisən. Müxtəlif yazılardan hissələr çırpışdıraraq özünə yazı düzəltmisən. Oxucuları qınamaq olmaz, bu kimi əməllərlə məşğul olanlar çox-du.

Müasir dünyamızda informasiya əldə etmək asanlaşdıqca yolun asanını getmək, "xaltura" etmək istə-yənlərin də sayı çoxalır. Bir çoxları hətta adamları aldatmağı bacarırlar. Bütün bunlar məni Balzak haq-qında yazmaqdan çəkindirmir. Çünki bir balaca diqqətli oxucular yazının aforizmlər kitabından, vikipedi-yadan, google-un axtarış sistemindən, yaxud da kitablardan və ya həqiqi mütaliədən gəldiyini asanlıqla müəyyən edirlər.
Deyilənlərə və yazılanlara inansaq, Balzak öz yazı masasının üstünə Napoleonun heykəlciyini qoyubmuş. Heykəlciyin altında isə yazıbmış: "Sənin qılıncla ala bilmədiyin yerləri mən qələmlə alacam".
Bu, müxtəlif mənbələrdə müxtəlif cür yazılıb, amma bütün yazılanlardan bu məğz hasil olur. Balzak qədər ziddiyyətli bir yazıçıya dünya ədəbiyyatında rast gəlmək çətindir. Bu insan həyata keçirmək istədiyi, lakin həyata keçirə bilmədiyi əməlləri öz əsərlərində ifşa edərək, özünə dünya ədəbiyyatında ən yük-sək yerlərdən birini tutdu. Sudan quru çıxmağı bacardı. Uzun sürməyən ömründə çoxlu əsərlər yaza bildi. Bu əsərlər hər təbəqədən olan insanlar arasında özünə oxucu tapdı.
Bilmirəm, ya Engelsin sözüdü, ya da Marksın, onlardan biri deyib ki, Fransa tarixini öyrənmək üçün ən dəqiq mənbə Balzakın əsərləridi. Təxminən belə yadımda qalıb.
Balzakın "Qorio ata" əsəri dünya ədəbiyyatının ən şedevr nümunələrindən biridi. Balzak düşünürdü ki, bu əsəri yalnız parislilər anlayacaq. Lakin bu böyük yazıçı nəinki Parisin, Avropanın, hətta dünyanın mənzərəsini yarada bilmişdi.
Balzak Parisin bir tərəfini, bir təbəqəsini yox, bütün künc-bucaqlarını yazırdı. Onun bir əsərinin qəhrəmanı başqa bir əsərində yeddinci, səkkizinci, onuncu obraza çevrilir. Məsələn, "Qorio ata" romanında ötəri tanış olduğumuz sələmçi Qobsek başqa bir əsərin qəhramanıdı. Onun əsərlərində bütöv insan or-dusu görürsən. Hamı hərəkətdədi. Hamı Balzakın qələminin xidmətindədi. Balzak hamını yazır. Heç kim diqqətdən kənarda qalmır. Beləliklə, Balzak adamı oyuna çəkir. Sən onun əsərlərində səhv tapmağa ça-lışırsan, lakin elə də ciddi bir səhvə rast gəlmirsən. Daha doğrusu, səhv tapa bilmirsən.
Balzak hamını danışdırır. Hər kəsin həyat fəlsəfəsini ortaya qoyur. Tələm-tələsik ağır şərtlər altında yazılmış əsərlərdə müxtəlif insanların həyat həqiqətləri bir-birinə qarışır. Bu zaman bir sual yaranır: öz əsərlərini tələm-tələsik yazan, arxayınlıqla əsər yazmağı arzulayan bir yazıçı bu riyazi dəqiqliyə necə nail olurdu? Necə olur ki, arxayınlıqla əsər yazmağı arzulayan bir yazıçı səhv buraxmır?
Balzakın "Polkovnik Şaber" əsərinin sonunda vəkilin kiçik bir monoloqu var. Həmin monoloqda Balzak vəkilin vasitəsilə digər əsərlərinin ana mövzularını sadalayır. Beləliklə, çox incə hiyləgərliklə özü-özünü reklam edir.
Balzakın bir əsərini oxuyub ona qiymət vermək çətindi. Balzak o yazıçılardandır ki, oxuduqca ona heyran olursan. Onun qələminin gücü, istedadının genişliyi, mövzularının rəngarəngliyi qarşısında aciz qalırsan, axırda belə bir söz deməyə məcbur olursan. Bu dahilikdir, bunun başqa adı yoxdur.
Balzakın əsərlərini oxuduqda açıq-aydın hiss edirsən ki, onun əli beynindən qaynayıb tökülənləri yaz-mağa çatdırmır, hətta bəzi məqamlarda dörd əl belə Balzak üçün az olardı. Balzak mövzunun, hadisələrin azlığından yox, mövzunun, hadisələrin çoxluğundan əziyyət çəkən yazıçıdı. O, hətta yüz il yaşasaydı belə, yenə də deməyə çoxlu sözü olardı və onun bütün əsərlərini oxumaq məcburiyyətində qalardıq.
Balzak özündən sonra çoxlu əfsanələr, əhvalatlar qoyub getmiş yazıçılardandı. Bu əhvalatlarda həqiqət payının nə dərəcədə olduğunu müəyyən etmək çətindi. Onun haqqında müxtəlif cür ağlasığmaz əhva-latlar danışırlar. Hansı ki, bu ağlasığmaz, əfsanələşmiş əhvalatların bəziləri doğurdan da olub. Lakin Bal-zakın kim olduğunu öyrənmək üçün əlbəttə ki, ən gözəl və dəqiq mənbələr onun yazdığı əsərlərdir.
Məlum məsələdir ki, iki qoçun başı bir qazanda qaynamaz, iki dahi bir məkana, bir zamana sığmaz. Adamlar bir dahini güclə həzm edə bilirlər. Bəzən dahilər o qədər uzağı görürlər ki, hətta zamanında onları başa düşən az olur. Onları başa düşmək üçün bir qədər zamanın keçməsinə ehtiyac yaranır. İki dahinin arasında seçim etmək isə çox qəlizdir. Bəzən bu, hətta uzun müddət mübahisələrin yaranmasına səbəb olur. Dostoyevskinin və Tolstoyun eyni zamanda yaşaması adamları pis vəziyyətdə qoyub. Çünki adamlar elə düşünüdürlər ki, bu iki yazıçı arasında mütləq öz seçimlərini etməlidirlər. Onları belə öyrədiblər.
Hətta Kamyu deyirdi ki, Dostoyevski ilə Tolstoyu eyni dərəcədə sevənlər qorxulu adamlardı. Sitat təxminən belə yadımda qalıb.
Tomas Mann isə deyirdi ki, Dostoyevski ilə Tolstoyu qarşı-qarşıya qoymaq düzgün deyil, onlar bir-birilərini tamamlayırlar.
Dostoyevski və Tolstoy həyatda qarşılaşmayıblar. Bir dəfə Dostoyevski Tolstoyu uzaqdan görüb (deyə-sən kilsədə) yaxınlaşmağa çəkinib.
Tolstoy Dostoyevski haqqında birmənalı fikirdə olmayıb, hətta ikiüzlülük edib, Qorkiyə deyib ki, Dosto-yevski rus dilini bilmir, adamlar niyə onu oxuyurlar, başım çıxmır.
Leskov Dostoyevskidən güclü yazıçıdı. Dostoyevskinin arvadına isə deyib ki, Dostoyevskiyə həmişə hörmət edib, o, şəksiz istedad sahibi idi.
Bunların hamısı xatirələrdə yazılıb. Özü də Qorki və Dostoyevskinin arvadının xatirələrində. Bəli, bu iki dahi ayrı-ayrı zamanlarda yaşasaydı, adamlar onların hər birini asanlıqla dahi kimi qəbul edər, hər birinə ayrıca layiq olduğu dəyəri verərdi. Lakin bu iki dahinin eyni zamanda yaşaması adamları çətin sual qarşı-sında qoyur.
Qəzavü-qədər elə gətirmişdi ki, Hüqo və Balzak da eyni dövrdə yaşamalı olmuşdu. Avropanın gücü ondadır ki, sənət adamlarının arasında nə qədər pis münasibət olsa da, bir-biriləri haqqında fikir bildirməyi, söz söyləməyi bacarıblar. Hətta bir-birilərini "sancanda" da maraqlı sancıblar. Hər şey istedadlı olmalıdı, hətta düşmənçilik belə.
Avropa yazıçıları hamının oxuduğu klassik bir əsər haqqında maraqla danışmağı, ortaya yeni fikir qoymağı bacarırlar. Bu yeni fikir klassik əsərə bir daha diqqətin yönəlməsinə səbəb olur. Məsələn, elə götürək Viktor Hüqonun "Don Kixot" haqqında söylədiyi fikirləri. Hüqo deyirdi ki, Don Kixotun atı arıq idi, dəllək ləyənini dəbilqə əvəzinə başına keçirmişdi, kəndli qızını özünə uğur ilahəsi seçmişdi... Lakin Servantes ürəyinin dərinliyində Don Kixotun tərəfində idi.
Bilmirəm, bir şərqli kimi bunlar mənə belə görünür. Viktor Hüqo özündə güc taparaq, alicənablıq edərək, böyüklük göstərərək, bəlkə də siyasət işlədərək xəstə Balzakı ziyarət etdi. Balzakın qəbri üstündə nitq söylədi. Dəfndə iştirak edən sabiq bir nazir Balzakı nəzərdə tutaraq dedi ki, o, şərəfli insan idi. Hüqo isə sabiq nazirə belə cavab verdi: O, dahi idi!