İbrahim RÜSTƏMLİ
***
Bax elə indinin özündə də yazı masası arxasında əyləşib ürəyimdə narahat-narahat vurnuxan bir suala cavab axtarıram: bu qədər kövrək, həsas və kübar təbiətilə romanın içindən, əslində isə sərt düşərgə əzablarından ikinci dəfə adlayan adam axı necə sağ qala bilib!?
Söhbət Balis Sruoga və onun “Tanrılar meşəsi” əsərindən gedir. Mən sizə Litva ədəbiyyatı tarixində mühüm yer tutan nasir, şair, tərcüməçi və teatrşünas Balis Sruogadan danışıram. O, universitet professorudur. Hər gün tələbələri qarşısında bir-birindən maraqlı mühazirələr oxuyur, emosionallığı seçilən lirik ifadə tərzi ilə yaradıcı təfəkkür, azad və müstəqil insan haqqında zəngin təəssürat oyadır və onların ürəyinə yol tapır.
Müəllifi Ştutthof alman konslagerinə aparan “günah”ı da və törətdiyi “cinayət”ə görə çəkdiyi cəzası da elə buradan başlayır. Onu tələbələrinin alman ordusuna çağırışdan yayınmasında, bununla da, III Reyxin “şanlı” gələcəyinə biganə münasibətdə ittiham edirlər...
Tanrılar meşəsi – Baltik dənizinin sahilinə sığınan və Ştutthof qəsəbəsinin yerləşdiyi ərazinin tarixi adıdır. Yerli sakinlərin ta qədimdən verdiyi adla tanınsa da, sonradan faşizm ideologiyasının hər gün daha çox uzanan əli ilə öz xarakter və mahiyyətini kökündən dəyişdi. 1939-cu ildə hakimiyyətə itaətsizlik göstərən polyakları “ağıllandırmaq” məqsədilə Tanrlar meşəsində konslager yaradıldı. Əraziyə yeni “tanrı”lar gəldi...
O vaxtdan ta 1942-ci ilin sonunadək Ştutthof konslagerində cəza çəkən 20 mindən artıq məhbusun 18 mini insanlıq adına ləkə gətirən ən iyrənc üsullarla qətlə yetirildi. Yalnız iki mini ya başqa düşərgələrə köçürüldü, ya da təsadüf nəticəsində sağ qala bildi. Onlardan biri də Balis Sruoga idi...
Əslində, Balis Sruoganın düşərgə həyatı 1943-cü ildən başlayır və müharibənin son gününədək davam edir.
Qəti qənaətimdir: müəllif iki il ərzində yaşadığı olmazın əzab və istirabları, həyacan və təhlükə dolu anları gələcəyə inam və ümidinin yedəyində günümüzədək daşıya bilib.
“Tanrılar meşəsi” alman konslagerləri haqqında yazılmış dünya memuar ədəbiyyatı tarixində öz orijinallığı ilə seçilən və yadda qalan əsərlərdəndir. Viktor Franklın “Həyata “hə” demək”, Hezer Morrisin “Auşvits döyməçisi”, yaxud Aleksandr Soljenitsının “İvan Denisoviçin bir günü”, Varlam Şalamovun "Kalım hekayələri" kimi düşərgə həyatından bəhs edən böyük ədəbiyyat nümunələrilə nəinki eyni sırada dayanır, hətta bir çox bədii məziyyətlərilə təşəbbüsü ələ alır – önə keçir. Onda hər bir səhnə, hər bir obraz orijinaldır, həyati və tarixidir; öz adı ilə verilib – SS qatillərindən tutmuş məhbuslar arasından seçilən kapolara və “cani”lərə qədər.
“Tanrılar meşəsi”ni bədii-sənədli ensiklopediya adlandırmaq istəyimin arxasında dayanan əsas faktlardan biri də budur. Onu böyük məmnuniyyətlə həm arqo sözlərin düşərgəsi, həm də “barokka mədəniyyəti” ilə “baraklar mədəniyyəti” arasında gedən böyük savaş da adlandırardım...
Öldürücü sarkazm, sərt istehza və ironiya, yumor dolu kinayə, zəngin kalambur və aforizm, məsxərə, şarjlı təsvir və daha nələr, nələr. Özü də harada!? Dirilərin ölülərə qibtə etdiyi yerdə!!.
Onlardan bəzisini orijinaldan diqqətinizə çatdırmaqla müəllifin və düşərgə həyatının xarakterini göstərməyə çalışacağam:
“-Balis, möhkəm ol! – İki səs məni evdən yola saldı. Bu səslərdə o qədər dərin istirab və hədsiz bir məhəbbət vardı ki, onların müşayiəti ilə hətta dar ağacına da rahatca qalxmaq olardı...”
“Qərara gəlmək üçün düşərgədə qalan məhbus o qədər gərgin götür-qoy edirdi ki, nəhayət, özünün tərəddüdlü düşüncələrilə bigə krematoriyanın bacasından azadlığa çıxırdı...”
“Bisavad məhbusları öyrədən xeyirxah Srayder taxta ilə onların qulaqlarına, təpiklə qarnına bilgilər ötürür, hamını yumruqla, qamçı və çubuqla başa salırdı...”
“Midiriyyətin inamını qazanmaq, müstəqil düşərgə respublikasında karyera qurmaq və məhbuslar arasında nüfuz qazanmaq istəyirsənsə, başqalarını, ələlxüsus təzə gələnləri yaxşıca kötəklə!”
“Politse komandasında məhbus sümükləri qupquru küknar şaxları tək şaqqıltıyla qırılıb tökülürdü!..”
Əsər haqqında danışmaqla bitən deyil. Amma bəzi dostlarımıza ədəbiyyat tənqidçisi olmadığımı zərif notlarla xatırlatmaq istəyirəm. Təqdimatlarımın özəyində kitab təbligatı ilə yanaşı, həm də müəllif tanıtımı xüsusi yer tutur. Mənim işim oxucuları tətikləməkdir.
Bunula belə, əsəri dilimizə son dərəcə mükəmməl bir şəkildə çevirən dostumuz Mahir Həmzəyevə və onu nəfis formatda çap edən “NURLAR” Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzinə böyük hərflərlə minnətdarlığımı bildirirəm.
Azərbaycan oxucusunu Balis Sruoga və “Tanrılar meşəsi” ilə ilk dəfə görüşüdürdüklərinə görə...
Sonda diqqətinizə çatdırmağı özümə borc bildiyim bir mətləb də var: bu düşərgədə keçmiş sovet əsirləri içərisində əzab çəkən azərbaycanlılar da var...
MİA.AZ
